Geen zelf, geen probleem!  Zeven lessen uit het boeddhisme

Er verschijnen tegenwoordig regelmatig boeddhistisch geïnpireerde zelfhulpboeken, die een snaar raken bij mensen die op zoek zijn naar een manier waarop zij met hun pijn, angst en verdriet om kunnen gaan. Ook integreert een groeiend aantal psychotherapeuten boeddhistische inzichten in hun psychotherapie. Sommige boeddhistische concepten blijken namelijk een interessante aanvulling te bieden op veel westerse psychologische theorie?

De aantrekkingskracht van de boeddhistische psychologie ligt vooral in het positieve mensbeeld. Elk mens heeft de boeddhanatuur in zich en kan leren zijn eigen lijden en dat van anderen te verlichten. Daarbij biedt het boeddhisme ook praktische methoden om regelmatig te oefenen in een andere levenshouding. Hieronder in het kort zeven lessen uit het boeddhisme.

1. Leef in het moment

Een centraal thema in het boeddhisme is dat je kunt leren om alles wat er zich van moment tot moment in je leven aandient te doorleven. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. We zijn aan het piekeren over een vervelend sollicitatiegesprek van gisteren of we dromen over een spannende afspraak morgen, maar de zingende merel op het dak horen we niet. Volgens het boeddhisme verslapen we ons leven op die manier, en ontwaken we pas als we werkelijk aandacht hebben voor het huidige moment. Als je bijvoorbeeld de afwas doet, probeer die dan niet te zien als iets wat zo snel mogelijk voorbij moet zijn. Voel het warme water, ruik het sop en geniet van de gesprekken met je huisgenoten. Zo oefen je in het leven in het moment, en dit is van belang, want, zoals het in de boeddhistische traditie wordt gezegd: dit ene moment is onze beste leermeester, en hij vergezelt ons altijd.

2. Mediteer

Een van de belangrijkste instrumenten die het boeddhisme aanreikt om werkelijk wakker te leren leven, is meditatie. Ga op een stoel of meditatiekussen zitten, en wees je bewust van je ademhaling. Meteen valt op dat er ontzettend veel gedachten door je heen razen. Boodschappenlijstjes, manieren om je partner de waarheid te zeggen en discussies met je baas rijgen zich aaneen. Je bent overal, behalve in het hier en nu. Zodra je doorkrijgt dat je in een gedachtestroom verzeild bent geraakt, ga je weer terug naar je ademhaling. Het doel hiervan is niet om vrij van gedachten te worden, maar om te leren telkens weer terug te komen in het huidige moment. De aandacht voor de ademhaling is daarbij een hulpmiddel. Als je dit een tijd lang oefent, al is het maar tien minuten per dag, kan er langzamerhand tussen de grote hoeveelheid gedachten wat meer ruimte ontstaan. Je leert er alleen maar te zijn en gaat steeds meer openstaan voor alles wat er zich in je leven aandient.

3. Omarm de pijn

Dit leven in het nu is vanzelfsprekend een stuk moeilijker als we te kampen hebben met pijnlijke emoties. Onze eerste neiging is om daarvoor weg te lopen. De boeddhistische psychologie benadrukt dat we voor een gelukkig leven juist moeten leren de omgekeerde beweging te maken. In plaats van ons af te wenden van ons verdriet kunnen we leren de pijn te doorleven en te aanvaarden. Dit is verrassend genoeg een heel lichamelijk proces. Probeer als je een akelig bericht krijgt of als je denkt aan iets wat je gekwetst heeft je pijnlijke gevoelens in je lichaam te ervaren. Laat de pijn er gewoon zijn. Dat is niet makkelijk, maar het blijkt vaak beter te verdragen dan je aanvankelijk had gedacht. Het is namelijk niet de pijn zelf waar we het meest aan lijden; juist de angst voor de pijn en het verzet ertegen is zo zwaar. Als je de pijn omarmt ben je natuurlijk niet minder verdrietig. Je staat echter wel zonder angst en afweer in het leven, en dit is volgens het boeddhisme een voorwaarde voor geluk.

4. Leer van al je ervaringen

Het liefst zijn we altijd in evenwicht, tevreden en vol vertrouwen. De ervaring leert echter dat we ook wel eens ge?iteerd, jaloers of verongelijkt zijn. Het boeddhisme spoort ons aan om juist op deze momenten te oefenen met een andere levenshouding. Dus als je op het punt staat om iets negatiefs over een ander te vertellen, om toe te geven aan een verslaving of om olie op het vuur van een dramatische relatie te gooien, zet dan alles even stil. Probeer even te wachten voor je automatisch reageert, al is het maar een paar seconden. Vaak is er sprake van een pijnlijk gevoel of een leegte in jezelf die je het liefst wilt overstemmen. Door ruimte te maken voor de onprettige ervaring, en die gewoon te laten zijn, hoef je je niet op anderen af te reageren. In het begin lukt dit misschien maar een paar seconden, maar langzamerhand ontstaat er vertrouwen dat je je onprettige gevoelens kunt verdragen.

5. Ontwikkel onvoorwaardelijke vriendelijkheid voor jezelf

Als je probeert te leren van je boze momenten en jaloerse buien kun je er na een dag, een maand of een jaar achter komen dat je nog steeds niet de vriendelijkheid en gelijkmatigheid zelve bent. Als je dit eigenlijk wel had verwacht kun je erg streng en kritisch naar jezelf worden. In het boeddhisme is perfectie echter niet het doel. Je word juist nadrukkelijk aangemoedigd om jezelf onvoorwaardelijk te accepteren zoals je op dat moment bent. Dit heet maitri. Vanuit die onvoorwaardelijk steunende houding kan de knellende greep van de innerlijke criticus zich wat gaan ontspannen, en wordt verandering ten goede mogelijk.

6. Heb begrip voor anderen

Pas als je jezelf kunt aanvaarden zoals je bent, ontstaat er ruimte voor een liefdevolle houding ten opzichte van anderen. Je begint daarom altijd met het ontwikkelen van maitri ten opzichte van jezelf. Als het je lukt om jezelf steeds minder te veroordelen, ontwikkel je langzamerhand ook begrip voor andere mensen die net zulke onvolkomenheden hebben als jijzelf. Stukje bij beetje ga je je minder verheven boven (of ondergeschikt aan) anderen voelen en kun je anderen meer gaan accepteren zoals ze zijn.

7. Vergeet je zelf

Geen zelf, geen probleem. Deze boeddhistische uitspraak lijkt op het eerste gezicht onverenigbaar met onze manier van denken. Als we ons zelf zouden kwijtraken, verliezen we daarmee voor ons gevoel onze persoonlijkheid, onze identiteit. Veel westerse psychologie houdt zich daarom bezig met het versterken van het zelf. Zelfontwikkeling, zelfrespect, zelfvertrouwen, zelfexpressie en zelfcontrole zijn niet voor niets zulke populaire begrippen. Volgens de boeddhistische psychologie zijn je vaste idee?over je zelf geen realiteit. Het zijn gedachteconstructies, die het direct beleven van het volle leven alleen maar in de weg staan. Als je je niet meer zo bezig houdt met wie je nu precies bent, en je aandacht richt op de stroom van ervaringen die zich aan je voordoet, kun je het leven veel intenser gaan beleven. Als je je minder bezighoudt met je zelf, ga je je ook minder afgescheiden voelen van de mensen om je heen. Want, zoals een bekende boeddhistische uitspraak zegt: Het boeddhisme bestuderen is het zelf bestuderen. Het zelf bestuderen is het zelf vergeten. Het zelf vergeten is ? zijn met anderen.

De auteur geeft cursussen meditatie en boeddhistische psychologie, info@simonenijboer.nl

Meer lezen: Chdrn, Pema, Als je wereld instort. Utrecht, Servire, 2004. ISBN 90 215 8707 6

Brazier, David, Zentherapie. Nieuwerkerk a/d IJssel, Asoka, 2000. ISBN 90 5670 037 5

Chdrn, Pema, Als je wereld instort. Utrecht, Servire, 2004 ISBN 90 215 8707 6

Epstein, Mark, Gedachten zonder denker – Psychotherapie vanuit boeddhistisch perspectief. Nieuwerkerk a/d IJssel, Asoka, 1998. ISBN 90 5670 006 5

Epstein, Mark, Barsten zonder te breken – Over loslaten in meditatie en psychotherapie. Nieuwerkerk a/d IJssel, Asoka, 2000. ISBN 90 5670 012 x

Epstein, Mark, De stroom van zijn Meditatie, boeddhisme en psychotherapie: een positieve psychologie voor de westerse mens. Utrecht, Servire, 2001. ISBN 90 215 9729 2

Kabat-Zinn, Jon, Waar je ook gaat, daar ben je. Utrecht, Servire, 2003, ISBN 90 215 3760 5

Kloppenborg, Ria (red), Boeddhisme en psychotherapie. Nieuwerkerk a/d IJssel, Asoka, 2005. ISBN 90 5670 113 4

Watson, Gay (red), De psychologie van het ontwaken. Nieuwerkerk a/d IJssel, Asoka, 2001. ISBN 90 5670 044 8

Verschenen in: Psychologie Magazine, december 2005